Levensverhaal van de mevrouw met de tas

[i] Oké, we gaan beginnen.
[r] Ja
[i] Je heb, je heb gezocht naar iets die voor jou waardevol is.
[r] Ja
[i] Zou je daarmee kunnen beginnen?
[r] Ja Ik heb gekozen deze tas. Is een oude tas. Dan ik heb een.. in het laatste moment dan ik ben met mijn twee kindertjes vertrokken uit Chili. Dacht ik, ik, ik moet iets meenemen omdat mijn huis was gesloten. Wij moesten vluchten van onze huis. Dus de enige wat ik kon pakken dat was die tas Dan ik had gekocht voor mij, een bruiloft. Wij hadden in die tijd geen, niet zoveel geld. Dus enige wat ik kon kopen was deze tas en een paar handschoenen. En is voor mij een symbool, van, dan ik moet nooit vergeten, hoe ben ik begonnen als getrouw [getrouwde] vrouw. Eh… Dus ik ben van nul begonnen. D’r was geen spaargeld. Er was geen, eh.. we hadden niks. Wij hadden als cadeau van onze bruiloft, iemand heeft voor ons een kamer, de huur van een kamer betaald. Voor drie maanden. Omdat wij hadden ook geen huis, geen, niks. Maar dit is voor mij een, een symbool van het begin van een leven. Met mijn man. In verwachting van een kind. En ik had nooit gedacht dan ik zou na twee en halve jaar, drie jaar, weer vertrokken naar Nederland en opnieuw beginnen met een koffer en in die tijd met twee kinderen. Dat is voor mij.. Daarom is belangrijk deze tas.
[i] Oké Waarom heb je zelf gekozen om mee te nemen? Weet je nog..
[r] Dat was mij gevoel van, ik moet iets meenemen. Ik heb net gezegd, wij moeten van onze huis weg. En ik kwam binnen en kon geen stoel meenemen, ik kon mij bed niet meenemen. Wat we hadden opgebouwen in, in, in twee jaar Alles wat te groot. Maar die voor mij was de enige wat ik vond een mooi herinnering en iets positief, die kon meenemen. Omdat in die dagen waren alleen maar puur ellende. Alleen maar onzekerheid, alleen maar eh.. ja, angst.
[i] Ja, en we praten dan over september 1973.
[r] Ja.
[i] Oké. Santiago, Chili.
[r] Santiago, Chili.
[i] Je familie woonde in Santiago.
[r] Ja.
[i] Kan je iets vertellen over je familie? Tot het moment dat je ging trouwen?
[r] Ja, wij waren met zijn vier. Vader en moeder en broer En bij ons thuis woonde een vrouw die heeft.. Ja, mijn moeder geholpen om ons groot te brengen, mijn moeder was onderwijzeres. Dus zij werkt de hele dag en mijn vader was ambtenaar. En zij was thuis onze moeder, zeg maar. En, dus wij waren met z’n vijf thuis. Wij wonen trien, tien straten vanaf de centrum van Santiago. In een, een buurt van en toen, middenklas. Kan je niet vergelijken met de middenklas van nu. En, wij waren heel erg, ja, hoe moet ik zeggen, kleef. Voor als de etenstijd was de tijd waar wij praten wat.. Ja, was op school gebeurde of in de werk van mijn moeder. Het was een hele ook katholieke gezin. Voor de maand van Maria, dan bidden wij. Voor Maria, elke dag gedurende één maand. En eh.. Ja, wat kan ik nog meer vertellen, is. Wij woonden heel eenvoudig. Maar met veel waarde van rechtvaardigheid. Ja.
[i] Als je denkt aan de jaren voor ’73, wat kan je daarover nog vertellen? Je was klaar met je studie. En je ging ook werken. Maar het was het moment van de Unidad Popular [Volksfront] in Chili.
[r] Ja.
[i] Wat, wat kan je nog daarover vertellen?
[r] Nou dan moet ik eh.. Wat ik kan me herinneren dan over politiek, dan bij mij thuis waren van, meer van de christendemocraten. En ik had veel activiteiten buiten huis vanaf mijn 17 jaar. In de kerk en met de kerk. en wij waren bezig met een groep Canadezen en Holland, Hollanders die daar als missionair [missionaris] waren gegaan. En wij waren bezig om kinderen van de middenklas, maar ook lagere klas, een huis aan te bieden waren konden zij folklores, folklore leren, theater, schilderen. En ik vond een hele mooi werk met hun, omdat was de aandacht voor de mensen die minder kansen hadden. En ik begon te ontdekken dan mijn wereld was niet alleen maar de huis van mijn familie, maar dat buiten mijn huis was armoede, was ellende. De conditie van, van wonen en gezondheid was anders dan bij ons. En de verschil was zo groot. Dan in de mate dan ik bewust werd, met de groepen priester, Meer gingen mij gedachten aan een linkerpartij. En dan ben ik lid geworden van MAPU. Dat was ook een vleugel van de christen democraat.
[i] Dit is de context van de Unidad Popular. Hoe zou je nu kijken naar de jaren, hoe zou je die drie jaar van Unidad Popular kunnen beschrijven?
[r] Er was een en waren drie jaar vol hoop, vol geluk. In de zin dan jij kon met de mensen iets opbouwen, vol hoop. Vooral vol hoop, dan kunnen wij samen, een betere wereld met meer kansen voor de mensen bouwen. Ik denk dat ergste wat er is gebeurd met de staatgreep, buiten dan de mensen werden vastgezet en gemartel en werden de mensen verdween. Vermist. Dat was ook dat voor veel mensen hebben de illusie beroven, moet ik zeggen?
[i] Ja.
[r] Van een betere wereld met meer kansen. Dat vond ik de ergste. Toen ik zag de bombardementen van de Moneda paleis, dat kunnen wij van onze huis zien. Op dit moment werd verbrand, niet alleen de Moneda paleis, niet alleen werd Allende uit de scenario weg gehaald, maar alle illusie dan de mensen hadden. Dan de kinderen hadden.
[i] En je, je had ook gekozen om mee te doen aan de droom van, van toen. Maar het was ook voor jou zelf een mooie periode omdat je heb José ontmoet. En jullie zijn in 1971 getrouwd. Dus je leefde op dat moment niet alleen de, de krachtige periode van Allende om alles te veranderen in Chili, maar ook de liefde was bij jouw leven binnen gekomen. Wat kan je daarover vertellen?
[r] Ja, dat was een periode waar, door het werk dat wij samen deden, zonder dat wij wezen, zonder dat bij wilden, omdat Joop was priester. Was, ja, iets moois gegroei, is bijzonder gegroei. Dat ging niet alleen maar gebaseerd op passie, maar ook solidariteit. Was een geheel, een liefde met veel facetten. Eh.., dan waren wij samen, onze wegen gingen samen naar een toekomst, een betere toekomst. Wij hadden nooit gedacht dat wij zou terug naar Neder.., of hij terug naar Nederland en ik met hem mee ging. Nou, hebben wij nooit aan gedacht. Onze leven was in Chili. Eh… Onze eerste en de tweede kind zijn in Chili geboren. Maar in het begin was bijzonder mooi. En voor hem een moeilijke beslissing. Om te kiezen voor mij. En voor de verandering in Chili.
[i] Waarom was voor hij zo moeilijk?
[r] Was moeilijk omdat in kerk, in die, in toen. Je had de traditioneel kerk Die bezig hielden met de particuliere scholen. Priester die alleen maar de communie en dopen uitdelen. En dan gingen ze ‘s morgen een mis en ‘s avond mis, en de hele dag met bijbel. ‘Breviario’ [ brevie
[r] heten ze toen, lezen. En in die omgeving is Joop de eerste weken gewoond. En hij dacht, nou hier in Chili lopen tien jaar achter dan in Nederland, omdat in Nederland waren veel moderner. Was, waren hier ook heel veel veranderingen in de kerk. Maar daarna, toen hij ging aan werk, in de huis voor de jonge mensen, met de Canadezen, heeft ontdekt dat andere kerk was. Die bezig hielden met de arme mensen.
[i] Wat, wat was de rol van Joop in de kerk?
[r] De rol was, hij ging als missionair [missionaris] . Maar hij wist niet dat in Chili bestonden twee heel verschillende stromen binnen de katholieke kerk. Die mensen die, ‘compromiso, como se dice’ [betrokken, hoe zeg je dat?] Die waren
[i] Betrokken
[r] Betrokken met de armen. En die mensen die waren gewoon afgesloten en leven als een koning. En, in de parochie zeg maar. In de wijken waar d’r veel geld was.
[i] Dus, dus José de priester ontdekte de realiteit eigenlijk. In Chili.
[r] En de verschil.
[i] Ja. Eh.., 11 september 1973. Wat kan je nog vertellen?
[r] Wij wisten dat zou komen. Wij, maar wij wisten niet hoe erg zou zijn. In onze partij hadden wij afgesproken Dan moeten wij een bepaalde radiozender luisteren. En het was een beetje komisch omdat ze hebben gezegd Nou Joop, als jij een paso doble, luisteren. Het is een soort, ja, een dans, zoals de tango. Paso doble. Dat is, dat beteken daar de coup is, is begonnen. Dan er is, en, dat de militairen in beweging waren. Nou Joop, Joop kwam thuis en zei: Nou, wat is een paso doble? En hoe kan ik weten wanneer moeten wij iets, iets aan doen. Wij heb, wij hebben uitgelegd met andere kameraden van de partij. En Ja, maar de paso doble kwam niet. Omdat de volgende morgen, van een dag, horen wij.. Mijn moeder belde, en zei: sturen niet naar Nicole naar school, naar de crèche, omdat ze was in een crèche. Omdat er zijn veel tanks die naar Moneda Paleis gaan. Ik zegt: wat? En.. Nicole is al vertrokken, omdat d’r kwam altijd een taxi kinderen halen, met assistente van, van de crèche. Alle kinderen konden ze niet zomaar met hun moeders. Ik was met zwangerschapverlof. Dus ze was al vertrokken. Nou, wij begonnen echt onrustig te worden, omdat de kinderen blijven, ja. Het zou misschien 15 kilometer van ons vandaan. En dan mogen wij niet op straat lopen. Dus wij belden, nou wanneer kunnen we het kind halen. Dan zeggen ze nee, we hebben geen toestemming. Dus zij blijven hier tot we, we krijgen bericht, dan, dan jullie kunnen komen halen. Nou, dat is een angst. Een persoonlijk angst. Dan word je gelijk geconfronteerd ’s morgens. En, en inderdaad, dan de tanks gingen, dichtbij onze huis was een kazerne. Dan we hebben vaak ’s avonds daar gelopen om te kijken als beweging waren of.. Nou, dat hebben wij echt nooit iets gemerkt. Maar dan gingen de, de, de tanks naar Moneda Paleis. Die was ongeveer 12 cuadras, 12 straten verder van onze huis. En, nou de radio aan en dat was verschrikkelijk. Was verschrikkelijk, was.. Ja, is als de dood hè, je verwacht dat iemand zou overleden. Maar als gebeuren besef je pas hoe ernstig, hoe verdriet je ben, hoe onrustig. Ja, hoe angstig. Omdat ze, ze zelf als ja, en nu? En nu? Weet je, tenminste. Nu ervaar het. Nu dat ik heb het overlijden van Joop meegemaakt, en van José, Dat heb ik, ik had hetzelfde gevoel van de staatgreep, van 11 september. Wij waren in Chili, en nu?
[i] Ja.
[r] Ik weten niet, als een beetje duidelijk is wat..
[i] Ja zeker, nee, maar, hoe is je leven veranderd op dat moment?
[r] Is, voor ons was totaal verander. Eerste moet ik bevallen. Ik was in de laatste maand in verwachting van mijn tweede kind. Joop kon echt de mond niet open, omdat je merkt dan, een buitenlander was. De naam van Joop kwam in, in de, in de, op de radio. Hebben ze een ‘comunicado’, ‘como se dice comunicado?’ [communiqué, hoe zeg je communiqué]
[i] Een bericht.
[r] Een bericht van de Junta [militaire dictatuu
[r] , dan een aantal mensen, buitenlanders, moeten ze melden. En, en stond de naam van Joop. Maar Joop heeft gezegd: mijn vader heeft tegen de fascisten gevochten in de Tweede Wereldoorlog, en heeft mij altijd gezegd: Nooit vertrouwen, naar de fascisme. Dus hij heeft niet gedaan. Niet gemeld, en dan gingen ze, kwamen ze twee kameraden van de partij hebben ze meegenomen. Ik heb vijf dagen hem niet gezien. Dus dat kan je wel voorstellen wat beteken. Met een kind van twee en half jaar, en met, ja, in verwachting van de tweede. En dan jouw man ineens weg is. En de weten niet waar en vanaf dit moment dat vertellen we heel weinig, met elkaar, omdat als ze iemand pakken, dan worden ze gemarteld tot anderen in gevaar brengen. Tot je namen zeggen. Dus, dat is een, een peri.., begon een periode van onzekerheid van ontrouwen alle mensen, en.. Wantrouwen. Wantrouwen. Dan kon je niet meer wantrouwen de buurman en de buurvrouw en dat je wist niet wat.. En hij werd door de, door de groepen van ‘Patria y Libertad’ Vaderland en Vrijheid. Die waren ultra, extr.., extreem rechts zeg maar. Dat werden opgebeld dat ze zouden vermoorden. Omdat hij actief was in, ook in de buurt.
[i] Hij was bekend dus door zijn politieke werk.
[r] Ja.
[i] Hoe is Joop gevlucht?
[r] Wij zijn twee keer naar de ambassade geweest. De eerste keer, daar waren heel veel militairen politie rondom de ambassade dus ze hebben de, de deur niet opengemaakt. En de tweede keer, daar hebben ze wel de deur opengemaakt. En zij konden, zij lieten ons niet binnen, de eerste keer, omdat zij bezig waren met vrijlaten van Nederlanders die in de stadiums vastzaten. En die waren allemaal collega van Joop. Joop omdat getrouw was hebben ze niet meegenomen. Ze wisten niet de nieuwe adres van hem. Van onze huis. Eh… En na de tweede keer, dat was 26 september. En ik kan me wel herinneren dat was, die dag, onze trouwdag Eh… Hij mocht, wij mogen naar binnen. En Joop toen binnen was heeft hij gekeken wat voor boeken had de consul en dacht, nou met die kan ik wel, wel praten. Wel vertellen hoe mijn situatie is. Dus daar hebben we een gesprek gehad, en zei: nou je moet echt nu blijven. Ja, ze zei, maar ik laat [naam] niet weg. Ze is in verwachting, kijk is, en, nee. Ik ga, ik kom wel vanavond terug. En ja, ze zei, om vier uur wil ik dat jij terug ben en je krijgen een brief. Dan ben je een honorabele persoon, Nederlander. Wij moesten eigenlijk lachen. Omdat eerste werd geschoten, en dan werd in de zakken gekeken wie je was. Weet je? Maar ja, zo zijn wij weg gegaan. Hij heeft gezegd, zorgen dat jullie in openbare, waar mensen zijn, weet je wel, in de straten met mensen, zoals als je wordt gepakt dat niet, niemand kan getuigen dan, gepakt is. Dus wij zijn terug naar huis, heeft zo een kleine koffertje met een paar spulletjes. Omdat hij wist niet hoelang zou in ambassade blijven. En.., heeft afscheid genomen van onze dochtertje. En wij zijn, naar een restaurant gaan eten. En naar de bioscoop om te kunnen praten. En, daarna kwam mijn broer met een auto. Daar hebben wij ingezet en dan rijden langs ambassade. En dan ging naar binnen. En dat wij gingen weg. Maar dat is zo een moeilijke moment voor mij, dan, dan was ik verschrikkelijk verdrietig. Was voor mij de, de afscheid nemen, zien hem lopen. En ik wisten niet of wij zouden nog een keer terug zien?
[i] Hoe lang, is, heeft geduurd om voor jou om ook uit Chili te, te vluchten?
[r] Eh… Ik werkte toen in een ministerie van, van de familie. Een beetje om te.. Ik vertel om aan jou te laten zien dat, dan, hoe was mijn compromis met de politiek in, in Chili. Ik was verantwoordelijk van eerste van werken van, met jonge mensen. Van de arme wijken. En daarna, omdat ik had mij titel van, of mij diploma van, eh.., voedinglerares gehaald. Dan kon ik werken in de kinderdagverblijf van de ministerie. En, maar ik was, je weten dat toen krijg je voor de MAPU zoveel mensen per communistische partij, zoveel mensen in de ministerie kon jij werken. Dus, ik was, door de politiek zeg maar, in, aan de werk gekomen. En ik had, ik was actief in een GAP [Grupo de Amigos Personales] . Eh.. dat is. De GAP was het toch? De.. Van de distributie van voedings en.. ‘Junta de vecinos’ [buurtcomité]
[i] Eh…
[r] GAP, ja.
[i] Ja. Ik, ik weet wat je bedoelt. Het waren gewoon vrijwilligers die probeerden te, te helpen met de distributie van voedsel.
[r] Van voedsel en, en, ja..
[i] Per buurt, zeg maar.
[r] Ja. En ik was actief in de MAPU. [Movimiento de Acción Popular Unitari
[r]
[i] In zo’n groep.
[r] Ja.
[i] Oké.
[r] Dus mijn werk, ik was met, met zwangerschapverlof. En mijn werk waren veel mensen verdween. Collega van mij zijn, heb ik nooit meer gezien. Gemarteld. Dat was verschrikkelijk. En, wij hebben in, ik ben eerder vroeg naar de huis van mijn moeder omdat ik moest bevallen. En mijn vader werkt in de zuid van Chili. We hebben daar mensen ook beschermen die onderdoken, die vrij.. Omdat het was een collega van mij, van, van mijn werk. Die kwam rennen, ze zei, ja hoor ze hebben mij gevangenis genomen. En ik was in een bus, en er was een militaire, een vriend van mij was. En heeft de deur open gemaakt en hij zei: rennen. En ze, ja de enige plek dat ik ken hier in de buurt is jouw huis, dus hebben wij die jongen gehouden. Had vijf meisjes, vijf kinderen. En was echt, maar puur geluk. Dus met de dagen, vanaf de staatgreep, tot ik vertrok, 3 november. Was alleen maar bezig met, ja, met achter te komen van, van kameraden van ons van, van collega’s van mijn werk, als ze nog leven. Was een heel verdrietige tijd. Plus dat ik moest bevallen. Gelukkig is allemaal goed gegaan. Maar toen ik was in de kliniek zijn binnengekomen die militair en ik dacht nou dan komen ze voor mij. Hebben ze iemand anders meegenomen. Maar kwamen een stuk of twaalf, was een kleine kliniek. Dus ze liepen langs mij, mijn kamer. En ik was alleen. Met de pijn en alles. Maar dat gebeurt heel vaak dan mensen werden gewoon van, van OK, van operatiekamer weggehaald. Artsen of patiënten. Verpleegkunde. Ze kwamen gewoon binnen en namen ze mee. Dus het, hele spanende tijd. En daarna hebben zij de familie van Joop hier in Nederland, onze tickets betalen.
[i] Je hebt dus een, een kind die geboren is in de tijd van Allende. Ook het tijd van het beging periode van jullie liefde met, met Joop. En je heb een kind die geboren is op de tragische dagen van september, zeg maar. Is het bij de kinderen iets daarbij gebleven?
[r] Ja. Vooral mijn oudste dochter… Is mijn mening. Ik denk, dat heeft ze nooit verwerkt. En, ik, ik kon niet geloven dat zo’n kind van twee en half jaar, kon zoveel ontvangen. Als een spons. Wij liepen, zij was drie jaar, wij liepen hier in de Kralingse bos in Rotterdam. En in een hoek waren aan bladeren te verbranden. Dit moet zijn in, december? November, december. En ze zei in Spaans, kijk. Of ze zei het in Spaans maar in Nederlands, ze zei: kijken papa, mama, dat is Allende vermoord. Omdat zij zag de rook. En zij zag 11 september de rook van de Moneda Paleis. En wij stond achter een raam te huilen en, oh dat is Allende. En ze zei in één keer, zo’n kind van twee en halve jaar.
[i] Is een associatie van beelden.
[r] Associatie van beelden, van beelden.
[i] Ja, indrukwekkend, ja, ja
[r] En, zij heeft zelf psychologie gestudeerd in Leiden. En had gekozen als, thema voor de, voor de afstuderen opdracht. De ontwikkeling van kinderen van vluchtelingen. Maar was zo erg voor haar, om in dit thema in te diepen. Dat heeft gestopt met de studie en dat is nooit meer terug naar universiteit. Dus, daarom denk ik, persoonlijk dan, dat zij was heel erg beschadigd.
[i] Ja.
[r] Plus, dat van een dag naar de andere papa niet meer was. En dan pakte telefoon: ‘papa kom terug, papa kom terug’. Ja.
[i] Is een, een moment die niet, niet goed is afgerond.
[r] Nee.
[i] Nederland.
[r] Nederland.
[i] Schiphol. Kom je binnen. Heb je nog beelden van zo’n moment?
[r] Ja. Heel duidelijk beelden, dat kan je.. Je was in, op de papier niet vluchtelingen. Maar we hadden gevlucht. Dus het was de familie van Joop, daar. Maar eerste, ik kwam van een baby van twintig dagen en, en, en nog een kind. Moesten naar de politie. En de politie zei: ja, waar gaat u naar toe? Ik zei Angeren. Angeren. Nou, dat bespreken niet Angèren, maar Ángeren. Hé? zegt de politie. Wat zeg je nou? Angèren. Ik wist alleen de naam van het dorp waar Joop vandaan kwam, waar de familie vandaan kwam. Maar ik kan niet, ik kon niet uitspreken. Maar ik wisten niet als de noorden, de zuid. Dus ze hebben wij een kaart laten zien. En zei nou: wil je even laten zien waar Angèren is? Nou, wij konden niet vinden. Want dat stond in die tijd ook niet in, in de kaart.
[i] Zo’n kleine dorpje.
[r] Kleine dorpje. En.. Ja, dat was paniek. Van ja, wat moet ik nou? En ineens, was iemand van de groep, ik was met een groep van vluchtelingen, iemand die kon Engels spreken. ik zei: nou zeg maar dat mijn man werk met de vluchtelingen, met opvangen van vluchtelingen. Dus ze hebben ze aan de politie gezegd en zeg: oh ja, is goed, volgen maar die groep. En op moment dat dan ik volgen de groep ik kwam in.., een soort zaal met een podium. En dat staat Joop. En dat is de foto dat je heb zelf gepubliceerd van Joop sprong van het podium, zei: sorry zei ze, maar ik wil mij, mijn zoon kijken, mijn zoon, ik wil mijn zoon zien, dat ik heb nog niet gezien. En was een heel emotionant [emotioneel] moment, dat wij bij elkaar kwamen.
[i] Ja, er zijn stuk of drie foto’s van, van zo’n moment, ja. Van jullie. Mooi om, om die foto’s te hebben ook. En verder?
[r] En daarna kwam ik naar buiten en er stond alleen maar ‘gigantes’. Reuze mensen op mij te wachten, dat was mijn schoonvader. En daar waren de twee broers van Joop die zijn allebei bijna twee meter. En de zeven zusjes die zijn allemaal groter dan Joop, meter zeventig, tachtig. Daar waren allemaal in Schiphol om mij te ontvangen. En dat vond ik zo’n warme iets. Omdat hij was als priester weg gegaan. En ik was ontzettend bang, hoe zou ze mij accepteren of niet accepteren. Een buitenlandse vrouw. Voor hun was een trots, want ze waren heel erg trots dat Joop priester was. Maar waren zo warm, zo, zo, ja, lief. En was zo een, ja, heel, iets positief. En ik heb altijd gezegd: wat vreselijk voor de mensen dat zijn hier gekomen en niemand stond te wachten. Is heel andere vreemde land. Maar niemand die jou ontvangen, zoals werd, ik werd ontvangen. Ik weet dan de vluchtelingen werden goed ontvangen. Goed verzorgen in die tijd, heel erg goed. Niet, dat kun je niet eens vergelijken wat, hoe het nu gebeurd.
[i] Was je toen welkom?
[r] Door de familie van Joop, welkom, ja. Maar de rest van de mensen. De rest van de vluchtelingen die kwamen uit Chili. Het gevoel dat je kom in een land wat niemand op jou wachten, is vreselijk.
[i] En toch bestaat het idee dat de Chilenen toen goed werden ont.. opvangen hè.
[r] Ja. Ja maar, met zorg hè.
[i] Met zorg, ja.
[r] Een veel solidariteit ook in die tijd. Er waren veel mensen van, van de politieke partij hier in Nederland dan kwamen zij bij, bij de huizen waar de vluchtelingen waren om contact te maken en en te helpen met, met de taal en.. Dus was wel een ontvangen een zorg, met zorgen, maar ook, was ook een ontvangen van mensen die heel, een hele tijd volgen de proces in Chili met Allende. En erg ook, verslaags waren met de coup. Verslaagd? Nee. Hoe heet het? Hoe zegt je de woord? Eh.. kapot waren.
[i] Ja, precies
[r] Kapot waren, kapot waren.
[i] Mensen die Allende’s ideeën hadden gevolgd en ook gewaardeerd.
[r] Ja.
[i] Het was een, ja een nederlaag voor veel mensen.
[r] Nederlaag, ja precies.
[i] Je, je zit nu 41 jaar in Nederland, maar hoe waren de eerste jaren van, van jou en jouw familie hier?
[r] Wij woonden in, in een appartement. Nou, de eerste zes maanden in een huis waarin worden de, de vluchtelingen opvangen. Dat Joop werkte daar, dus krijgen wij ook een, een kamer, kamertje. Eh… Tot dat moment dan ben je nog tussen de Chilenen. En ben je toch een beetje in Chili. Omdat ja, je hebt, je hoef niet, je, je taal is hetzelfde. Jouw, je eet, je aten samen in een, in een eetzaal. Je had met eentje meer of minder contacten. Vriendschap. Dus dat voelt je nog niet, dat je leven in Nederland. Maar na zes maanden dat hebben we een appartementje gekregen. Ik voel me, ja, heel erg blij. Want dat, dan heb je meer privacy. Was hele klein appartement die, die werden gebouwd in de tijd van, na de oorlog. Als nood appartement woning. En dan nu, ja bestaat niet meer, al, al jaren niet meer. Maar toen voel je zo gelukkig. En, en je had, had wij een kachel alleen maar in de kamer. En een douche in, in de keuken. Maar dat, voor ons was niet belangrijk, was, wij waren samen. En ik leven per week te wachten dat elke vrijdag kwam van mijn ouders zo’n ‘la revista Hoy’. Heb je die, de, een blad, een politieke blad, Hoy. Kwam elke vrijdag met een brief binnen, van mijn ouders. En dan vertellen van mijn vad.., van mijn moeder. En, dat was elke vrijdag en dat was zo blij. Omdat ik kon een beetje volgen wat, wat het daar gebeurd. Omdat via de televisie ja, verstaan niks. En Joop was heel, Joop was ook bezig met verwerken van, van heel veel verdriet, dus. Hij was heel erg gesloten. En had geen zin om elke keer alles te vertalen. En ik was bezig met de kinderen. En eh… ik noemen mij Gouden Kooi. Omdat ik was echte, gouden, omdat ik had alles wat ik nodig had. Maar was een kooi.
[i] Je was nog niet begonnen met de taal leren?
[r] Nee. Omdat ik had, ja de baby was zo klein. En daarna ook niet. Dat denken dat is heel belangrijk. Omdat dan ben je niet afhankelijk. Ik denk als ze hadden verplicht mij op, de taal leren.
[i] Taalcursus zetten
[r] Taalcursus zetten, dan was ik echt veel verder gekomen. Ook in, in mijn, in mijn werk.
[i] Je was in Chili tot het moment dat je moesten vertrekken. Was je actief, was je aan het werk, was je ook actief met vrijwilligerswerk. Toen kwamen de militairen in Chili en alles is veranderd. En je kom in Nederland en je zit thuis. Gewoon zorgen voor de familie. Is een grote verschil tussen een en andere. Heb je later beetje gekeken naar het verschil van die twee momenten? Wat, wat zou je, wat kom bij jou binnen als, als herinnering, of?
[r] Was, hoe moet ik zeggen, ik was heel, ja lekker bezig. Was winter, eerste jaar, de eerste maanden, was winter. Binnen te zitten is geen problemen. Dan heb je niet koud, weet je. Maar na vier jaar. Nee, ja na vier jaar. Dat, oh kan niet meer. Opgesloten, mijn gouden kooi, werd elke keer kleiner, mijn wereld werd kleiner. Ik voel me helemaal niet gelukkig. Plus de frustratie van, je voelt je niet, je niet, ondanks jij doet alles in huis, voel je niet nuttig. Toen.. Ja ik zei: hoe kan ik werk zoeken als ik de taal niet, niet spreken. Dat was bijna onmogelijk. En ik raakte in verwachting van mijn derde kind. Maar toen mijn derde kind twee werd, dan zei ik nou, nou ga ik.. Ik houd niet meer vol. En.. Dat heb ik gesolliciteerd en, Van Dam ziekenhuis. Dat was een middelgroot ziekenhuis. En dat was in Westersingel. Nu bestaat niet meer hè. Nu is Rijn Da.., nee, Rijn Dam? Revalidatiecentrum denk ik is het nu hè?
[i] Ja, ja.
[r] En ik heb gesolliciteerd. En ik heb geluk gehad. Dat was om te begeleiden een groep van schoonmaakster. En veel van de schoonmaakster waren Spaanse dames. En, de man die heeft een interview gedaan. Hij vond belangrijk dan ik kon in Spaans praten. Om duidelijk te maken aan de mensen hoe ze moet schoonmaken. De technieken en de producten en noem maar op. Als, omdat die mensen konden ze ook heel weinig Spaans, eh, Nederlands spreken. En ik ben begonnen ja, in de praktijk ik heb heel snel Nederlands geleerd. In de praktijk.
[i] In welke jaar ben je begonnen met werken?
[r] Eh even kijken, ik ben gestopt, acht jaar geleden. Dat zijn 206 hè? 206 En dat was 25 jaar.
[i] 2006?
[r] ’81, ja. 1981, dacht ik. Als ik heb goed..
[i] Geteld.
[r] Geteld, berekend.
[i] Maar in 1979 ben je naar Chili geweest.
[r] In ’79?
[i] Ja.
[r] Ja, ja.
[i] Na zes jaar van hier te zijn, in Nederland, ben je terug gegaan naar Chili, hoe was dat?
[r] Eng. Ik ging omdat ik wou mijn vader en moeder mijn derde kind laten zien. En, ik had gehoord de ervaring van andere vrouwen die hebben zij de man en kind binnenlaten en de vrouw, de Chileense vrouw, moest terug naar Argentinië. Dus je kan je voorstellen hoe zenuwachtig ik was. We hebben een heel goedkopere reis betalen. Je moest van Brussel naar Uruguay of Paraguay. En daarna naar Chili. Maar waren echt hele lelijke kapotte stoelen. Nou, dat was echt de goedkoopste wat wij kunnen krijgen. Wij hadden ook niet zo breed met drie kinderen. En Ik, ik kwam in Chili. En wat, was hetzelfde als tijd stil was, niet veranderd. Nog erg vond dat de mensen waren zo angstig, dan durven ze niet te praten, niet te hard zeggen, wantrouwen aan de buren, nog erger dan in het begin. En dat had mee te maken met alles wat er was gebeuren dan langzaam begon boven water te komen. In het begin niemand wist van. Niemand wist wat, wat gebeurde weet je, toen ik ben weg gegaan in ’73. Maar zes jaar later, of vijf jaar later, de mensen wisten dan wat.., niet allemaal. Maar in mijn buurt, waarin mijn ouders woonden wel. En waren heel erg bang, en ik ook. Toen ik binnen was, was verschrikkelijk, overal militairen, mitrailleur, met.. Nee, het was niet prettig.
[i] Terug naar je, naar je werk in het ziekenhuis. Dat heb je 25 jaar lang gedaan.
[r] Ja.
[i] Als we vragen van: zou je dan een soort, ja, verslag kunnen geven van hoe was de ervaring daarbij? Hoe heb je dat beleeft?
[r] In het begin. In het begin was voor mij, hoe kan ik leiding geven. Wat is mijn manier, mijn inspiratie om leiding te geven. Gezien de onderdrukking. Dus zonder de mensen onderdrukken. Wel goeie resultaten. Dus voor mij was een hele ontdekkingproces. Tot ik ben, want ik ben begonnen met een cursus van schoonmaakster. Ik zei: ik wil als ik ga instructies geven, dan wil ik wel dat de mensen weten wat ik over praten. En dan heeft ook veel geholpen met de taal. En.. En was heel, heel, heel moeilijk. Omdat ik moet echt met 100% bezig houden. Maar werd heel leuk. Eindelijk voel me nuttig, eindelijk voel mij gewaardeerd. Van andere manier. En ik begon mij ontdekken wat voor manier van leiding geven en ik kwam tot de conclusie dat mijn manier van leidinggeven zou zorgen dan de mensen hebben rechten maar hebben ook plichten. Die waren, mij, de twee poten van mijn manier van leidinggeven. Ik zorgen voor jou, dat jouw rechten.. Ik bewaken jou, over jou rechten. Maar jij hebt de plichten. En daar wordt je voor betaald. En ik heb een, een, een heel snelle ontwikkeling. Ik heb cursus gevolgen, hoge kader van schoonmaken ziekenhuizen en groot gebouwen. Ik heb gespecialiseerd in ziekenhuizen desinfectie. Maar de cursus met de praktijk, maakte dan dat ik heb heel snel gepakt. En dan binnen drie jaren was hoofd van afdeling. Dus met de avondploeg, de ochtendploeg, operatiekamer, transport, interne transport, externe transport, linnenkamer. En, en daarna zijn wij verhuizen naar een nieuwe ziekenhuis. Maar die ervaring. Ik had een nieu.., een oude ziekenhuis die nog aan draaien was en een nieuwe ziekenhuis. Daar hebben zij de directie gevraagd: durf jij met je personeel de nieuwe ziekenhuis schoonmaken? Zei: ja, waarom niet. Zijn mensen die, die 100% vertrouwen en en inderdaad, ik had, was een soort leger. Maar gebaseerd in liefde en vertouwen, dat is, gingen zo fantastisch. Dus ’s morgen gingen mijn planning maken in het ziekenhuis. De assistenten draaien, en dan gingen naar Spijkenisse waar de andere ziekenhuis werd gebouwd. En dat moest schoongemaken worden. Vier, vier verdieping. Drie verdieping. En dan lieten daar een ploeg van jongens, jongens met kaarten, weet je, met, met plattegronden. Alles gepland en dan kwam ik weer terug. Was een hele drukke tijd. Maar voor mij ontwikkeling, voor mij.. Weet je, wat voor mij, heel dankbaar ben dan ik Chileense ben. Dat wij in Chili, dat zeggen ze hier, dat zeggen wij met bepaalde vriendinnen, met een touwtje, een spijkertje en een, en een speeksel dan kom je overal. “con un clavito, un elastiquito y un escupito solucionas todo” [met een spijkertje, een elastiekje en spuug is alles te redden] “Yes..” En dat is waar hè. Met zo weinig elementen dan kon je heel veel doen omdat wij hebben in Chili zo’n enorme gebrek. Of toen in die tijd aan technieken, aan materialen, dat wij moeten doen heel creatief zijn. Hoe vaak. Je, je bent veel jonger dan ik, maar wij hadden een, een auto in Chili die rammel alle kanten van, van 1890. Met vrienden hebben wij gekocht. Maar inderdaad wij gingen met elastiekje, met een touwtje, met een spijkertje en met kauwgom. En dan gingen wij verder hadden wij panne, hadden we pech. Met die elementen, gewoon geplakken, ge.., en, en dan kunnen wij verder. Die ervaring in Chili, dat wij weinig elementen, weinig techniek. Dat was hier in Nederland een rijkdom. Een rijkdom van creativiteit, omdat je hebt zoveel hier. En, en zo ben, de directie heeft mij gevraagd coördinator te worden in de nieuwe ziekenhuis. En ik krijg d’r bij: inrichting van kantoren, materiaal van stoelen en meubilair in het zie.., in hele ziekenhuis, ergonomische plaatsen van computers. Dus elke keer mijn taken was heel erg uitgebreid. Maar vooral oplossen van problemen die werden de hele dag opgebracht. Weet je wat ik heb.. Heb je in de magazijn en ik had een grote magazijn. Heb je in de magazijn iets dat ik kan gebruiken? Kom maar. En ik had altijd, ik bewaarde heel veel dingen omdat we zijn in Chili ook niet gewend om alles weg te gooien. Dus voor mij was echt mijn werk was heel belangrijk. Ik heb heel, ja, gegroeid. Verrijken. En zo kan ik in kort vertellen. In kort.
[i] Ja, en wat betekende je werk, je ontwikkeling als, als werkende vrouw. Wat betekende het voor thuis, je relatie met je man en de kinderen.
[r] Ja. Nou, de eerste reactie van, van Joop was: ‘Oh, wat jammer wat je gaat werk’, ondanks hij heel moderne en heel emancipe, een emanci, geëmancipeerde man was. Omdat, ja.. Nu kan ik niet andere werk vinden en ik wou iets ander gaan zoeken. Dus mijn werk die was eh.. ‘Je heb dus acht jaar gehad om een andere werk te zoeken. Dan ben ik nu aan de beurt.’ En.. En ik ben gewoon begonnen. En daarna, als je het in een keer 25 jaar overslaan, ik kom bij die dag dat ik zei: ‘nou, ik ga volgende jaar met pensioen’. Hij zei, nou waarom wil je niet werken tot is 65. Hij vond, ja, dat was eerder gepensioneerd vond lekkere alleen thuis.
[i] Oké
[r] Maar we hebben goed thuis kunnen regelen. Omdat Joop werk ’s avonds. Dus als ik kwam van mijn werk, ik heb in het begin gewerkt parttime. Na drie jaar ben ik al, als fulltime gaan werken. En de kinderen waren maar grote. En Joop hoeft alleen maar ’s morgens zeggen: ‘jongens, tijd!’. En, dan deed hij alles. En toen ik thuis was, ik deed het vanaf de sokken, kammen en alles. Maar de kinderen waren ook zelfstandig. Ze zijn ook zelfstandig geworden.
[i] Had je in die periode ook contacten met de Chileense gemeenschap?
[r] Ja. Vooral de eerste tien, vijftien jaar, denk ik, ja. Dat heb.. Eerste was puur politiek werk. In politiek werk bedoel ik solidariteit met Chili en wat in Chili gebeurde. Ik heb.. Ik ben in Groningen geweest om, om om een keer te vertellen wat er aan de hand. In Spijkenisse. Ik werd, ik had heel veel uitnodigingen gekregen. En dan gingen met een vriendin die, die kon mij vertalen. Dan hadden wij de politieke vergadering van onze partij nog hier. Maar wat mij ontzettend storen was dat de mannen, dan deden die ‘politiek werk’. En wij de vrouwen daar waar de ondersteun was. Empanadas maken, eh.. typische zoetigheid, van Chileense zoetigheid maken om te verkopen en geld verzamelen voor de solidariteit. En ik dacht nou, daar ben ik echt niet, niet blij mee, met, met zulke taken. Maar de belangrijke taken van partij die werden besproken en uitgevoerd door de mannen. Was heel, heel erg in het begin. En wij hadden vergadering met het Chileense vrouwen. Apart begonnen wij een, een groep te vormen. En begonnen wij andere thema’s te praten. Wij hadden weekend en we begonnen te praten bijvoorbeeld, wat gaat met ons gebeuren? Als wij blijven. Want in het begin dacht je, nou dat duurt twee jaar, drie jaar. Wij waren, wij, onze koffer waren altijd klaar om terug te gaan. Maar daarna begon jij te merk dat je, dan werd de, de periode langer. En wat gaat er met ons gebeuren? De mannen hadden hun werk. Dat hebben ze hier, was heel normaal dat de man werkte en de vrouwen blijven thuis. En als wij gaan terug. Wil je echt terug naar Chili of wil je hier blijven? Ik heb in een van de interview gezegd Wij zijn vertro.. wij zijn van Chili gekomen als een koffer van de man. Veel van de Chileense vrouwen. Omdat de man was bij betrokken in, in de politiek. Moet je volgen. In de ballingschap. Maar dat was niet de eigen keus. Voor veel vrouwen was niet de eigen keus. Maar wat willen we als wij kunnen kiezen om terug te gaan, willen wij terug? Dus dat waren de thema’s van onze weekenden, van onze vergadering. Willen wij solidariteit? Wat voor, hoe kunnen we steunen de solidariteit? Wij willen ook zeggen wat in Chili gebeurd. En dan hebben wij zo’n, een organiseren bijeenkomst waar voor vrouwen die ver.. die vermist waren in Chili. En dat was ook een ervaring van we hebben een poema [gedicht] , een poëzie, een, een gedicht gelezen. Die was geschreven door een vrouw die, die was gevlucht of hebben ze vrijgelaten, dat weet ik niet, niet meer precies. Die heeft een poëzie, een poema of een poëzie geschreven over Muriel. En Muriel Dorfman [Muriel Dockendorf] was verdween in Colonia Dignidad. Daar zit Duitse kolonie in de zuid van Chili. En toen we hebben die gedicht gelezen en vertalen in, in Spaans. En wij klaar waren, ineens een vrouw deed de hand omhoog. En was de moeder van, Van de ver.. Eh..
[i] Van de vermiste.
[r] Vermiste meisje. Dus dat, dat, daar hebben wij veel solidariteit maar op onze manier als vrouwen georganiseerd. En, en, en dan voelen wij veel meer nuttig dan binnen onze politiek partij
[i] Als je kijk naar je, naar je, herinneringen, weet je nog op welke moment heb je zelf gevoeld: ik ben niet meer de koffer van mijn man.
[r] Ik denk dan toen ik ben begonnen met werken. In mijn geval de koffer, eh, was de liefde. Maar is een mooie koffer, maar is een koffer. Omdat ik wou achter hem aan, ik wou met hem blijven. Ik kon niet zonder hem.
[i] Samen zijn, ja.
[r] Samen zijn. Maar is een koffer. Is niet mijn beslissing geweest.
[i] En nog een vraag over koffer. Heb je het gevoel, zou je dat kunnen vinden in je herinneringen naar het moment dat het idee van, we gaan binnenkort terug naar Chili. Hebben jullie los gelaten?
[r] Ik denken dat was, eh, toen ik begon werk te zoeken. Omdat dat kwam een vriend van ons, die heel solidair met Chili was. Hij was een Canadese en hij woonde in Costa Rica. En dan hadden we de mogelijkheid om met hem te gaan werken daar in projecten. En was heel aantrekkelijk om te doen, weer terug naar Latijns Amerika. Maar is niet gelukt. En achteraf denken, nou, eh, zo moeten zijn. Zo moesten zijn. Omdat ik heb ook mijn mentaliteit ook verander. Ik heb ook een, een stuk van mij ontwikkelen, een, een beetje esoterisch, een beetje.. Niet alleen maar wat er hier gebeurd is gelden, maar er is altijd een waarom. Het is niet altijd toevallig. Dat geloof ik ook. Ik geloof in meditatie, ik geloof in, in genezen van de geest. Dus dit is een stuk van mij ontwikkeling ook hè, geweest.
[i] Als je denk aan de periode van de jaren ’70, Chili, je politieke betrokkenheid, het werk van je, van je man toen daar. Heb je in Nederland ruimte gevonden om politieke idealen vast te houden? En op, misschien op een andere manier toch te realiseren?
[r] Ik denken dat ik heb geïntegreerd in mijn werk. Ik heb mij idealen nooit achter gelaten, dat telt niet meer, nee. Mij idealen was altijd centraal: de mens. Als ik praten met mensen met, met, die wij, wij schoonmaken in het ziekenhuis. Ik heb altijd gezegd: wij moeten trots zijn. Wij zorgen dan wij worden discrimineer [gediscrimineerd] of niet. Als jullie accepteren dan iemand van de verpleging zeg: vrouwtje de prullenbak is leeg. Jullie lopen gewoon door. Omdat als jij gaat doen, de volgende keer is meer en meer. Laten respecteren is het begin van niet discrimineren. Jij ben mevrouw [naam] mevrouw eh.. Het kan van alle nationaliteit. Dus jullie werk altijd in vaste afdeling. Niemand van jullie vrouwtje noemen. En jullie laten liggen, laat maar mij bellen. En is gecreëerd een respect, een enorme respect voor mij dienst. Die was echt, eh.. Dat was ook de basis van mijn motivatie, mijn politieke motivatie. Respect voor de mensen, waardering van de mensen. Dat vond ik, dat heb ik altijd belangrijk gevonden. Ik weet het niet als is een antwoord, aan, aan jouw vraag, maar eh zo kan ik vertellen wat de politiek en mij ervaring in Chili heb ik in mijn werk gebracht. Of in Nederland gevonden, teruggevonden.
[i] In, in je werk heb je ook dus te maken gehad met diverse culturen. Mensen uit verschillende landen. Dat is sowieso ook de situatie in Rotterdam.
[r] Ja.
[i] Wat beteken voor jou culturele diversiteit?
[r] Ehm. Ik kom weer terug in de respect voor elkaar en, en de verschil is, voor mij is een verrijking. Voor mij, is, fantastisch ontdekken wat elke persoon met zijn achtergrond kan overbrengen naar de Nederlese.., Nederlandse maatschappij. En andersom. Omdat is een wisselwerk. En een verrijking. Ik heb altijd, niet als een verschil, maar is een verrijking. Zo kan ik weinig woorden, als het, iets cultureel. Die kom, of Ik kan me herinneren dan ik had iemand, een jongen in, in het ziekenhuis. Een jongen die werken in transport en was eh.., Turkse jongen. En kon prachtig poëzie schrijven. Dan komen ze altijd bij mij om te lezen. En lezen in Turkije en ik lezen in
[i] In Nederlands.
[r] in Nederlands. Ik zei nou je moet wel iets aan doen, je moet het, en heeft een brief in, in boekjes geschreven. En dat heb ik ook overgebracht naar mijn baas. Dat hij waarderen. Weet je, dat is, is de kans geven. En er waren veel mensen van de schoonmaken dan, dan naar gingen receptie doen. Of een voedingassistente. Jammer de waren altijd de beste. Maar ik vond fantastisch dat de mensen kunnen ze ontwikkelen en met ze eigen cultuur
[i] Verder gaan.
[r] verder gaan.
[i] Hoe lang woon je in Rotterdam?
[r] 41 jaar.
[i] En als beseffen: [naam] leven in Nederland en Rotterdam. Wat zou dat betekenen voor jou?
[r] Eh.. Beteken veel en beteken weinig. Omdat ik leven in, waar ik ben. Ik geniet echt van Rotterdam. Maar ik geniet ook van Santiago als ik ben daar. En als ik ben in het dorp waar mijn man vandaan kwam. Ik genieten ook van. Leven is voor mij, eh, niet vast gebonden aan een plekje. Maar is waar je lekker voel en ik voel me lekker hier in Rotterdam. En daarom blijven hier.
[i] Waarom voel je je lekker in Rotterdam? Wat zou je kunnen noemen die, die daarbij een rol speel?
[r] Ik vinden dan de verschillende cultuur, vooral. Als je gaat naar Chili zijn allemaal Chilenen, meeste. Maar in mijn buurt zijn Peruaanse. En ik zie daar ook discriminatie tegen de Peruanen. En dat vind ik vreselijk.
[i] In Chili?
[r] In Chili. Maar hier er zijn alle cultuur. Die vind ik wel mooi. En ik heb hier in, in de straat. Een beetje dicht bij de natuur hier, ik kan wandelen en dan ben ik midden in de, in de natuur. En ik heb buren die zijn allemaal Nederlanders in die, in die, in de straat. Maar hartstikke lief. Dan zijn ze, ja, bij mij gekomen als, toen Joop overleden en koffie drinken. En kom maar bij ons koffie, maak niet uit hoe laat, heb je problemen bel maar. Die solidariteit. En ik, en ik denk hè, dat als ik ga bellen dat ze komen hoor. En dat vind ik mooi van, van Rotterdam en van mij buurt. Ik voel me veilig. Ik voel me goed.
[i] Ben je thuis in Rotterdam?
[r] Ja. Maar in Chili ook. Ik weten niet als je als je, als jezelf ook zelfde gevoel. Dat als je in Chili bent dan voel je ook, ja, ik ben vaker geweest de laatste jaren.
[i] Ik ben nog niet met pensioen.
[r] Nee, dat is het verschil ja.
[i] Je ben dus met pensioen nu. Je kinderen zijn, zijn groot, eigen families begonnen. Heb je, als ik vraag, heb je het gevoel dat je een bijdrage heb geleverd aan de ontwikkeling van, van de stad? Wat zou, wat zou je kunnen, wat zou je antwoord kunnen zijn?
[r] Ik denken dat is een grote woord wat jij, wat jij vraag is een, is, je vraagt mij in globaal, in, in het groot. Ik denken dat heb ik wel een bijdrage met mij cultuur, met mij bagage dan ik, dan ik bracht uit Chili van kennis en heb ik een bijdrage in mijn werk dus in kleine. Maar ik denk, dat was wel een belangrijk bijdrage. En dat werd goed gewaardeerd. Bijvoorbeeld, ik organiseer mijn werk, dat is een korte voorbeeld, maar de kerst, een ontbijt. Directie was akkoord, dus wij namen, wij kopen zelf. Maar met, ik had ook een budget omdat ik was heel zuinig met, met het werk. Een ontbijt. Een ontbijt kwam vaak, zelf de directrice langs. Maar de hoofd van mij. Het was tussen de directie en ik. En ik vroeg, was in de tijd van oorlog van, van eh.., van, Joegoslavië. En we hadden veel Joegoslaven in, in dienst. Dus ik vroeg: We geven aan onze hand. En omdat kerst betekend vrede Wij willen vragen voor de vrede in Joegoslavië. Nou, mij, mij, de hoofd van mij afdeling wist, wist niet wat gebeurd. Ja. Zo een warme, teken van solidariteit en dat vond ik heel normaal. Het was de secretaresse en allemaal, en allemaal hand in hand met de mensen die schoonmaken. En daar waren van alle kleuren. En het is toch mooi. En nu gaan wij samen eten en.. Dus, dat is een nieuwe visie, in het werk ook. Ik gaf les aan de eerste jaar van verpleegkunde. Hebben zij mij gevraagd om te komen. En over die dinges praat. Want dat vonden zij dan, dan heel belangrijk was, de humanistische visie van de zorg. Dat wij zijn een team. De schoonmaker is zo belangrijk als, als de chirurg. Als zij slordig werk kan de patiënt ook doodgaan
[i] Ja.
[r] Dus ik denken daar heb ik wel een bijdrage, maar zou het te kapsones om te zeggen naar de stad. Maar dat heeft wel gewerkt.
[i] Ja. Ben je ergens trots als je kijk naar het verloop van je leven? Chili, vluchten, 41 jaar in Nederland?
[r] Ja, ik ben trots. Ik denken dat kan je wel merk. Een hele, een hele interview. Ik heb mijn best gedaan. Ik heb een leuke familie kunnen opbouwen. Ondanks, niet altijd aanwezig was. Door mijn werk. Maar de tijd dat ik vrij had was volledig voor, voor de kinderen, volledig. Ik had weinig tijd om sociale leven te doen. Omdat ja, je ben, Je ben, je ben een mens. En nu is mijn tijd om overal te gaan met vriendinnen en vriendinnen die blijven hier logeren en.. Ja, ik ben trots. Ik ben trots toen, hoe ik ben nu aan verwerken ook de overleden van, van Joop.
[i] Joop.
[r] Die was mij, mij vijftig procent.
[i] Ik weet dat de familie van Joop, je man, een grote familie is.
[r] Ja.
[i] Ben je in de familie opgenomen?
[r] Ja.
[i] Heb je, zou je het moment kunnen noemen van.. vanaf dat moment was je onderdeel van de familie?
[r] Het moment? Zijn verschillende momenten.
[i] Ja.
[r] Omdat dat gaat graduale [geleidelijk]
[i] Omdat aan het begin zat je thuis. Je noemde in je verhaal een, een, een kooi.
[r] Ja.
[i] Prachtig. Maar je kon pas meer gaan voelen als je ging zelf werken in de stad zeg maar. In, in zo’n moment telt ook de familie mee zeg maar, in het, in het ontdekken van het land, accepteren dat je hier ben, ben en dat je hier gaat blijven eigenlijk.
[r] Met de, met de relatie met de familie. Nou, de eerste dag zou nooit vergeten. Ik kwam van Schiphol. Drie uur. De eten was voorbij. Ik rammelen van de honger. En mij, mij schoonmoeder, dat kan je zo zien is een, was een boerin. Dus een vrouw van een boer die hard werk. Met een familie van tien kinderen. Zij liepen heen en weer met, dat zou ik nooit vergeten, met theedoek op de schouder en afwassen doen. We konden niet praten. Ik kon met niemand praten. Dus daar, de integratie ging ook moeilijk. Maar was één schoonzus die namen de tijd om bij mij in de keuken aan de tafel van, van de keuken, met de pen en potlood proberen wij communiceren. Drie dagen daar ben ik alleen, zonder Joop daar gebleven met twee kinderen. Maar ik durf niet tegen Joop te zeggen, nou ik heb honger. Ik wist de gewoonte niet. Dus om drie uur kwam een kopje thee en een koekje. Ik dacht, nou, gelukkig vanavond eten we warm. Dat kwam brood en koffie en dat was het. Maar ik moet zeggen, er waren mij zo vreemd, zo vreemd. Ik voelde niks. Niks van, van.. Er was niks die, die, die wij, hoe moet ik zeggen, dat konden wij delen. Omdat eerste taal en zij spreken nog dialect. In welke moment. Ik denken dat was toen zij heel erg solidair waren. En hebben een reis voor mijn vader en moeder betaald met z’n alle. Ik vond eh.. Ja, omdat zij konden altijd bij komen. Maar ik had, als ik kom bij hun daar was een logeerkamer met geborduur lakens, alles perfect, alles schoon. Maar ik zei, ja jullie komen maar ik heb matras die onder de matrassen zijn. En, en, ja, zoals, zo wij de Chilenen zijn weet je. En wij konden heel blij zijn en, en ze hebben mijn kinderen, mijn vrienden leren kennen en zo begon. Wat, maar is heel langzaam. Gaat heel langzaam. Er is niet een moment, maar ontdek je.. Als mijn schoonvader mij pakte, het was een grote man, en de zei, ja, een schat van een andere zei ie tegen mij. Ik zei: pa, ja, ik ben de schat van een andere omdat u getrouwd was toen ik hier kwam en had tien kinderen. Weet je, toen ik kon iets zeggen.
[i] Communicatie.
[r] Communicatie is heel belangrijk. En ze zijn, van de tien zijn twee niet naar Chili geweest. Allemaal zijn naar Chili gegaan. En dat is voor mij ook een teken van de acceptatie en vonden Chili maar fantastisch. De mooiste ervaring van hun leven. Er zijn een aantal die zijn drie, vier keer geweest. En acceptatie zoals ik, ik ben blij dan ik woon ver weg. Niet omdat ze, maar in een dorp waar allemaal weten van alles, dat houden niet van. Zo hebben wij onze eigen leven op onze eigen manier kunnen uitvoeren, of hoe moet je zeggen.
[i] Opbouwen.
[r] Ja.
[i] Nederland, Chili, hoe gaat dat nu?
[r] Allebei. Allebei met dezelfde liefde. Niet om, ik zou niet kunnen leven zonder Chili en ook zonder Nederland.
[i] Ben je kapot te krijgen?
[r] Hmm?
[i] Ben je kapot te krijgen?
[r] Ja.
[i] Maar je verhaal is het verhaal van, van doorgaan. Van groeien. Van sterk blijven, van blijven geloven. Hoe ben je kapot te krijgen?
[r] Ik dacht dan ik zou kapot gaat als Joop, Joop niet meer was. Ik kon me niet voorstellen mijn leven zonder hem. En ik kan leven.
[i] Ja.
[r] Nu denken, als een van mijn kinderen of mijn kleinkinderen verlies. Dat zou niet kunnen overleven. Maar mijn leven is zo vol met verrassingen. Maar de hoop dat verlies ik niet. En ik ben in mijn principe, dat, dat denken dat mijn principe van geloven in de mens en geloven in rechtvaardigheid en geloven eh, dat is voor mij.. Ik zou tot aan mijn dood houden, denk ik. Want dat is de basis van mijn bestaan. Ik geloven en af en toe denken nou de wereld met zo veel oorlog en Monica niet in de negatief denken omdat zelf de crisis nu brengen toch goeie dingen. Mensen moeten meer solidair zijn. Moeten ze van de mooie huizen weggaan en opnieuw beginnen. En opnieuw beginnen. Kijk, als we hebben met een minimum geleefd het is niet erg. Maar mensen die hebben ontzettend veel rijkdom en ineens moeten naar beneden gaan. Dan leren toch wat. De leven is een weg van waar jij veel ervaringen heb om te groeien of om kapot te gaan. Maar ik denken dan in groeien.
[i] Je kies voor groeien.
[r] Ik kies voor groeien. Als je de ogen open houden. En weten wat in de wereld gebeuren.
[i] Ben je bang voor de wereld?
[r] Nee. Ik ben meer bang voor de.., ik kan niet tegen agressiviteit. Onbeschoft. Violencia?
[i] Geweld.
[r] Geweld. Weinig respect. Daar kan ik niet tegen. Dat zijn dingen. En daar ben ik een beetje bang voor. Beetje, dan beetje angst krijgen.
[i] We hebben veel gesproken over je leven. Zijn we iets vergeten te noemen?
[r] Hebben heel veel, hè? Nou, dat is, de enige is, de groot vraagteken van de toekomst hè? En ja, persoonlijk en, en.. Hoe ga ik confronteren mij, mij ouwe tijd die kom. Ik voel me nog niet zo oud en ik ben heel dicht bij de zeventig. Dus nog twee jaar en dan ben ik zeventig, dat wil ik niet geloven. Maar dan krijg een beetje angst van, ik wil niet afhankelijk zijn. Een van de dingen wat mij heel rust geeft is dat Joop heeft ook, ook niet geleden onder de afhankelijkheid of een lange ziekte, maar ja, je hebt niks te kiezen. Maar, dat zie ik wel. Ik kan me nu angstig voelen, maar dan ben je, ja, dan bereiken niks. Je wordt alleen maar ziek en depressief. Dat zie ik wel. Maar zitten, ja, voelen in het begin van mij, van een nieuwe etappe in mijn leven. Daarom heb me mij grijze haar gehouden.
[i] Maar je ben sterk en ’t komt goed toch?
[r] Jawel. Ik van, ik heb van de trieste momenten. Moment dat ik ben van Chili vertrokken. Ontzettend veel geleerd. Maar in de positieve zin dachten nou, ik moest misschien hier zijn. Ik, mijn, mijn, mijn rol, mijn taak, mijn toekomst was hier. Waarom is niet geluk om naar de Dominicaanse Republiek of naar, waar gingen wij naar toe? Dus, mijn, nee, is niet taak, mijn weg. Was hier.
[i] Ik heb geen vragen meer.
[r] Ik hoop dat ik, dan een bijdrage is voor, voor het begrijp van, van de vluchtelingen. En de kans dat zij moeten hebben om zich te ontwikkelen. Omdat wij duwen de mensenten de maatschappij en daarna klagen we dan veel delinquentie is, en dat veel dan doen ze niks en.. Maar ja, als ze misschien kans geven dan, dwingen de mensen een slechte weg te zoeken. En ik vinden heel belangrijk dat mensen moet ontvangen. De ervaring van een oorlog. De ervaring van in die geval van ons een staatgreep. Je merkt voor het He.., laten littekens voor de hele leven. Maar je heb ook een, een kant wat nog goed is en die moet zich ontwikkelen.
[i] Bedankt.
[r] Graag gedaan.

[i] Okay, let’s get started.
[r] Yeah.
[i] You’ve, you’ve been looking for something that’s valuable to you.
[r] Yes
[i] Could you start with that?
[r] Yes I have chosen this bag. It’s an old bag. Then I have a… in the last minute than I left Chile with my two kids. Thought, I, I should bring something because my house was closed. We had to run away from our house. So the only thing I could get that was that bag Dan I had bought me, a wedding. We didn’t have any, not that much money at the time. So all I could buy was this bag and a pair of gloves. And it’s a symbol to me, of, then I must never forget, how I started as a married woman. Um… So I started from scratch. There was no savings. There was no, uh… we had nothing. We had as a gift from our wedding, somebody paid for us a room, the rent of a room. For three months. Because we didn’t have a house either, no, nothing. But this to me is one, a symbol of the beginning of life. With my husband. Expecting a child. And I never thought that after two and a half years, three years, I would leave again and start again with a suitcase and in that time with two children. That’s for me… That’s why this bag is important.
[i] Okay. Why did you choose to take it with you? Do you remember…
[r] That was my feeling of, I have to take something with me. I just said, we need to get away from our house. And I came in and I couldn’t take a chair, I couldn’t take my bed. What we had built in, in, in two years Everything a little too big. But that one for me was the only thing I found a nice memory and something positive, that could take. Because in those days were only pure misery. Just insecurity, just er… yeah, fear.
[i] Yeah, and we’re talking about September 1973.
[r] Yeah.
[i] Okay. Santiago, Chile.
Santiago, Chile.
Your family lived in Santiago.
Yeah.
Can you tell us anything about your family? Until you got married?
Yes, there were four of us. Father and mother and brother And in our home lived a woman who has… Yeah, my mom helped raise us, my mom was a teacher. So she worked all day and my dad was a civil servant. And she was our mother at home, so to speak. And, so there were five of us at home. We live trien, ten blocks from downtown Santiago. In one, a neighborhood of and then, middle class. Can’t compare to the middle class now. And, we were very, how should I say, sticky. For like dinner time, the time we were talking was a little… Yeah, was at school or at my mom’s work. It was a whole catholic family, too. For the month of Mary, then we pray. For Mary, every day for one month. And, uh… Yeah, what else can I tell you is. We lived very simply. But with great value of justice. Yeah.
when you think about the years before ’73, what else can you tell me about that? You finished your studies. And you went to work, too. But it was the moment of the Unidad Popular [Popular Front] in Chile.
[r] Yeah.
What, what else can you tell me about that?
[r] Well, then I have to, uh… What I remember about politics, then being at my home from, more of the Christian Democrats. And I’ve had a lot of out-of-home activities since I was 17. In the church and with the church. and we were busy with a group of Canadians and Holland, Hollanders who had gone there as missionaries [missionary]. And we were busy offering children of the middle class, but also lower class, a house they could learn folklore, folklore, theatre, painting. And I found a very nice work with them, because was the attention for the people who had fewer opportunities. And I began to discover then my world was not just the home of my family, but that outside my home was poverty, was misery. The condition of, of living and health was different than with us. And the difference was so big. Then to the extent that I became conscious, with the groups of priests, more went my thoughts to a link party. And then I joined MAPU. That was also a wing of the Christian Democrat.
[i] This is the context of the Unidad Popular. Now, how would you look at the years, how would you describe those three years of Unidad Popular?
[r] There was one and there were three years full of hope, full of happiness. In the sense that you could build something with the people, full of hope. Especially full of hope, then together we can build a better world with more opportunities for the people. I think the worst thing that happened with the coup d’état, other than the people were detained and tortured and the people disappeared. Missing. That was also that for a lot of people have robbed the illusion, I must say?
[i] Yes.
[r] Of a better world with more opportunities. I thought that was the worst. When I saw the bombing of the Moneda palace, we can see it from our house. Right now, not only was the Moneda palace burned down, not only was Allende taken out of the scenario, but all the illusion the people had. Then the children had.
[i] And you, you had also chosen to participate in the dream of, of then. But it was also a beautiful time for you because you met José. And you got married in 1971. So at that time you not only lived the, the powerful period of Allende to change everything in Chile, but also love had come into your life. What can you tell us about that?
[r] Yes, that was a period where, by the work we did together, without being, without wanting to be, because Joop was a priest. Was, yeah, something beautiful grew, grew special. It was not only based on passion, but also on solidarity. Was a whole, a love with many facets. Um, then we were together, our paths went together to a future, a better future. We never thought that we would go back to the Netherlands, whether he would go back to the Netherlands and I would go with him. Well, we never thought about it. Our life was in Chile. Er… Our first and second child were born in Chile. But in the beginning, it was very beautiful. And a difficult decision for him. To choose for me. And for a change in Chile.
[i] Why was it so difficult for him?
Was difficult because in church, in that, in those, in those days. You had the traditional church that occupied the private schools. Priest who only gave communion and baptisms. And then they’d go to Mass in the morning and Mass in the evening, and all day with the Bible. “Breviario” [ brevie
[r] then called them, reading. And that’s where Joop lived for the first few weeks. And he thought, well here in Chile are ten years behind than in the Netherlands, because in the Netherlands were much more modern. Was, were here also many changes in the church. But after that, when he went to work, in the house for the young people, with the Canadians, discovered that was different church. Who kept busy with the poor people.
[i] What, what was Joop’s role in the church?
[r] The role was, he went as a missionary [missionary] . But he did not know that in Chile there were two very different streams within the Catholic Church. Those people who, “compromiso, como se dice” [involved, how do you say?] Who were
[i] Involved
[r] Involved with the arms. And those people who were just shut up and live like a king. And, in the parish, so to speak. In the neighborhoods where there was a lot of money.
[i] So, so José the priest actually discovered the reality. In Chile.
And the difference.
Yes. Um… September 11th, 1973. What else can you tell me?
[r] We knew it was coming. We, but we didn’t know how bad it would be. In our party we had agreed Then we should listen to a certain radio station. And it was a little funny because they said Well Joop, if you’re a paso doble, listen. It’s kind of, yeah, a dance, like the tango. Paso doble. That’s, that’s where the coup started. Then there’s, uh, and, uh, that the military was on the move. Well, Joop, Joop came home and said, “Well, what’s a paso doble? And how am I supposed to know when to do something, something about it. We have, we have explained with other comrades of the party. And yes, but the paso doble didn’t come. Because the next morning, one day, we hear… My mother called and said: do not send Nicole to school, to the crèche, because she was in a crèche. Because there are a lot of tanks that go to Moneda Palace. I say, what? And, uh… Nicole already left, because she always came to get a taxi to pick up kids, with an assistant from the nursery. All the kids couldn’t just go with their mothers. I was on maternity leave. So she’d already left. Well, we were really starting to get restless because the kids are staying, yeah. It would’ve been maybe 15 miles from us. And then we wouldn’t be allowed to walk on the street. So we called, well, when can we get the child? They’ll say no, we don’t have permission. So they stay here until we, we get a message, then, then you can come and get it. Well, that’s a fear. A personal fear. Then you’re immediately confronted in the morning. And, and, indeed, then the tanks went, near our house was a barracks. Then we often walked there at night to see if there was any movement or… Well, we never really noticed anything like that. But then the, the, the tanks went to Moneda Palace. That was about 12 cuadras, 12 blocks from our house. And, well, the radio on and that was terrible. Was terrible, was… Yeah, it’s like death, huh? You’d expect somebody to die. But it’s only when that happens that you realize how serious, how sad you are, how restless. Yes, how anxious. Because she, she, she, like, now? And now? You know, at least. Now experience it. Now that I’ve witnessed the death of Joop, and of José, I have, I had the same feeling of the coup d’état, of September 11th. We were in Chile, and now?
[i] Yes.
I don’t know, if it’s a little clear what…
Yeah, sure, no, but, how did your life change in that moment?
[r] Is, for us it was totally different. First I have to give birth. I was expecting my second child in the last month. Joop really couldn’t open his mouth because, you see, he was a foreigner. Joop’s name came in, in the, in the, on the radio. Do they have a “comunicado”, “como se dice comunicado”? [communiqué, how do you say communiqué]
[i] A message.
[r] A message from the Junta [military dictatorship
[r] , then some people, foreigners, have to report them. And, and the name of Joop. But Joop said: my father fought against the fascists in World War II, and always told me: Never trust, after fascism. So he didn’t. Not reported, and then they went, they brought two comrades from the party. I haven’t seen him for five days. So you can imagine what that means. With a two-and-a-half year-old child, and with, yes, expecting the second. And then suddenly your husband’s gone. And they don’t know where, and from this moment on, we tell each other very little, because if they catch someone, they’ll be tortured until they endanger others. Until you say your names. So, that’s one, one peri… started a period of uncertainty of infidelity to all people, and… distrust. Distrust. Then you couldn’t trust the neighbor and the neighbor and that you didn’t know what… And he became, by the, by the groups of “Patria y Libertad” Fatherland and Freedom. They were ultra, extra, extreme right, so to speak. That were called that they would murder. Because he was active in, also in the neighborhood.
so he was known for his political work.
[r] Yeah.
How did Joop escape?
[r] We went to the embassy twice. The first time, there were a lot of military police around the embassy so they didn’t open the door. And the second time, they did open the door. And they couldn’t, they wouldn’t let us in, the first time, because they were releasing Dutch people who were stuck in the stadiums. And they were all Joop’s colleagues. They didn’t take Joop because they were faithful. They didn’t know his new address. Of our house. Er… And after the second time, that was September 26th. And I do remember that being, that day, our wedding day. Um… He was allowed, we’re allowed in. And when Joop came in, he looked at the consul’s books and thought, well, I can talk to him. Tell him what my situation is like. So there we had a conversation, and said: well you really must stay now. Yeah, she said, but I’m not leaving. She’s pregnant, look, and, no. I’ll go. I’ll come back tonight. And yeah, she said, at four o’clock I want you back and you’ll get a letter. Then you’re an honorable person, Dutchman. We were supposed to laugh. Because first they shot you, and then they looked in your pockets to see who you were. You know what? Well, that’s how we left. He said, make sure you’re in public, where people are, you know, in the streets with people, like if you’re caught that’s not, nobody can testify then, is caught. So we’re back home, got a little suitcase with a few things. Because he didn’t know how long he was gonna be in the embassy. And… said good-bye to our little girl. And we went to a restaurant for dinner. And to the movies to talk. And, uh, after that, my brother came with a car. That’s where we deployed and then drove past the embassy. And then went inside. And we left. But that’s such a difficult moment for me, then, I was terribly sad. Was for me the, saying goodbye, watching him walk. And I didn’t know if we’d see again?
How long, has it taken for you to run away from Chile, too?
Er… I was working in a family ministry at the time. A little bit to… I tell you to show you that, then, how was my compromise with politics in Chile. I was responsible for first of all working with young people. From the poor neighborhoods. And after that, because I’d gotten my title of, or my degree from, uh, nutrition teacher. Then I could work in the nursery of the ministry. And, but I was, you know, for the MAPU you get so many people per communist party, so many people in the ministry you could work. So, I’d come to work, because of politics, so to speak, in. And I had, I was active in a GAP [Grupo de Amigos Personales]. Um… that is. It was the GAP, wasn’t it? The… Of food distribution and… “Junta de vecinos” [Neighborhood Committee]
Um…
[r] GAP, yeah.
Yeah. I, I know what you mean. They were just volunteers trying to, uh, help distribute food.
Of food and, and, yeah…
Per neighborhood, so to speak.
Yeah. And I was active in the MAPU. [Movimiento de Acción Popular Unitari]
[r]
[i] In such a group.
Yeah.
[i] Okay.
So my job, I was on, on maternity leave. And my job was a lot of people disappeared. Being a colleague of mine, I never saw them again. Tortured. That was terrible. And, we got in, I went to my mom’s house early because I had to give birth. And my dad works in the south of Chile. We also protect people there who are hiding, who are free… Because it was a colleague of mine, of, of my work. He came running, she said, “Yeah, they took me to jail. And I was on a bus, and there was a military friend of mine. And opened the door and he said run. And she, yeah, the only place I know around here is your house, so we kept that boy. Had five girls, five kids. And was real, but pure happiness. So with the days, from the coup, until I left, November 3rd. Was just trying to, yeah, find out about, uh, comrades from us from, uh, colleagues from work, if they’re still alive. Was a very sad time. Plus I had to give birth. Luckily, all went well. But when I was at the clinic, that soldier came in and I thought now they’d come for me. They took someone else with them. But some twelve of them came, was a small clinic. So they walked past me, my room. And I was alone. With the pain and everything. But that happens a lot more often than people just got taken from, from the O.R., from the operating room. Doctors or patients. Nursing. They just came in and took them away. So it’s, like, very tense. And then they got Joop’s family here, paying for our tickets.
[i] So you’ve got one, a child born in Allende’s time. Also the time of the beginning of your love with, with Joop. And you have a child born on the tragic days of September, so to speak. Did the children have anything to do with that?
[r] Yes. Especially my eldest daughter… Is my opinion. I guess she never processed that. And, I-I couldn’t believe a two-and-a-half year-old kid like that could receive so much. Like a sponge. We walked, she was three years old, we walked here in the Kralingse forest in Rotterdam. And in a corner were to burn leaves. This must be in, December? November, December. And she said in Spanish, look. Or she said in Spanish but in Dutch, she said: look daddy, mummy, that’s Allende murdered. Because she saw the smoke. And she saw September 11th the smoke from the Moneda Palace. And we were standing behind a window crying and, oh that’s Allende. And she said, all at once, a child of two and a half years old.
[i] Is an association of images.
[r] Association of images, of images.
[i] Yeah, impressive, yeah.
[r] And, she herself studied psychology in Leiden. And had chosen as, theme for the, for the graduation assignment. The development of children of refugees. But was so bad for her, to delve into this theme. That stopped her studies and she never went back to university. So, that’s why I think, personally then, that she was very badly damaged.
[i] Yeah.
[r] Plus, that one day to the other daddy wasn’t. And then picked up the phone, “daddy come back, daddy come back. Yeah.
[i] Is a, a moment that wasn’t, not properly completed.
[r] No.
[i] Holland.
[r] Netherlands.
[i] Schiphol. Come in. Do you have any more footage of such a moment?
Yes. Very clear images, you can… You were in, on the paper, not fugitives. But we had fled. So it was Joop’s family, there. But first, I came from a twenty-day-old baby and, and, and, and another child. Had to go to the police. And the police said, yes, where are you going? I said Angeren. Angeren. Well, it’s not Angeren that they’re discussing, it’s Ángeren. Huh? Says the police. What are you saying? Angers. I only knew the name of the village where Joop came from, where the family came from. But I can’t, I couldn’t pronounce. But I didn’t know as the north, the south. So they showed us a map. And they said, “Would you show me where Angèren is? Well, we couldn’t find it. Because that wasn’t in the map at the time.
Such a small village.
Little village. And, uh… Yeah, that was panic. Yeah, what am I supposed to do? And all of a sudden, I was with a group of refugees, someone who could speak English. I said: well, say that my husband works with the refugees, with reception of refugees. So they told the police and said: oh yeah, all right, follow that group. And as soon as I follow the group I came into… some kind of hall with a stage. And that’s Joop. And that’s the photo that you have published yourself of Joop jumped off the stage, said: sorry she said, but I want to see me, my son, I want to see my son, that I have not seen yet. And was a very emotional [emotional] moment, that we came together.
Yeah, there’s about three pictures of a moment like that, yeah. Of you guys. Nice to have those pictures, too. What else?
[r] And then I came out and it just said ‘gigantes’. Giant people waiting for me, that was my father-in-law. And there were two of Joop’s brothers who are both almost two feet tall. And the seven sisters who are all taller than Joop, meter seventy, eighty. There were all in Schiphol Airport to receive me. And I thought that was such a warm thing. Because he had left as a priest. And I was terrified, how would she accept or not accept me. A foreign woman. For them was a pride, because they were very proud that Joop was a priest. But were so warm, so, so, yes, sweet. And was such a, yes, very, very positive thing. And I’ve always said, how awful for the people that came here and no one was waiting. Is very different strange country. But no one who received you, as became, I was received. I know then the refugees were well received. Well cared for at the time, very well. Not, you can’t even compare what, how it happens now.
[i] Were you welcome then?
[r] By Joop’s family. Welcome, yes. But the rest of the people. The rest of the refugees who came from Chile. The feeling of coming to a country where no one’s waiting for you is terrible.
And yet there’s the idea that the Chileans were well disposed of then… …well taken care of, huh?
Yeah. Yeah, but with care.
Careful, yes.
A lot of solidarity even back then. There were a lot of people from the political party here in the Netherlands then they came to the houses where the refugees were to make contact and help with, with the language and… So a receiving was a concern, with concerns, but also, was also a receiving of people who very, very long follow the process in Chile with Allende. And very also, were defeated with the coup. Defeated? No. What’s it called? How do you say the word? Um… were broke.
[i] Yeah, exactly
[r] Were broken, were broken.
[i] People who had followed and appreciated Allende’s ideas.
[r] Yes.
[i] It was a, yes, a defeat for many people.
[r] Defeat, yes, exactly.
You, you’ve been in Holland for 41 years now, but what were the first years of, of you and your family here?
We lived in an apartment. Well, for the first six months, in a house that accommodates the refugees. That Joop worked there, so we get one, a room, a room. Um… Until then, you’re still among the Chileans. And you’ll be in Chile anyway. Because, yes, you have, you don’t, you, your language is the same. You, you eat, you ate together in a, in a dining room. You had more or less contacts with one. Friendship. So you don’t feel that yet, that your life in Holland. But after six months we got an apartment. I feel, yes, very happy. Because that way, you’ll have more privacy. Was a very small apartment that was built in the time of, after the war. As an emergency apartment house. And then now, yeah, doesn’t exist anymore, for, like, years. But then you feel so happy. And, and you had, we only had a stove in the room. And a shower in the kitchen. But that, for us was not important, was, we were together. And I live every week waiting for every Friday to come from my parents such a la revista Hoy. Got that, the, uh, a magazine, a political magazine, Hoy. Came in every Friday with a letter from my parents. And then from my dad… from my mom. And, uh, that was every Friday and that was so happy. Because I could kind of follow what’s going on in there. Because through the television yes, understand nothing. And Joop was very, Joop was also processing, of very much grief, so. He was very closed. And didn’t feel like translating everything every time. And I was busy with the children. And erm… I call myself Golden Cage. Because I was real, golden, because I had everything I needed. But it was a cage.
[i] You hadn’t started learning the language yet?
No. Because I had, yeah, the baby was so small. And then neither was after that. Thinking that’s very important. Because then you’re not dependent. I think if they had obliged me to, learn the language.
[i] Put the language course on
[r] Language course? I’d have really gotten a lot further. Also in, in my, in my work.
[i] You were in Chile until you had to leave. Were you active, were you at work, were you also active in volunteer work. Then the military came to Chile and everything changed. And you come to the Netherlands and you sit at home. Just taking care of the family. Is a big difference between one and the other. Have you looked at the difference between those two moments later? What, what would you, what would you come in as, as a memory, or?
[r] Was, how should I say, I was very, yeah, very busy. Was winter, first year, first months, was winter. Sitting inside isn’t a problem. Then you’re not cold, you know. But after four years. No, yes after four years. That, oh can’t be. Locked up, my golden cage, got smaller every time, my world got smaller. I don’t feel happy at all. Plus the frustration of, you don’t feel, you don’t, despite you doing everything in the house, you don’t feel useful. Then, uh… Yeah, I said, how can I get a job if I don’t speak the language, don’t speak it. That was almost impossible. And I got pregnant with my third child. But when my third child turned two, I said now, now I’m going… I can’t take it anymore. And, uh… That’s what I applied for, and, uh, Van Dam Hospital. That was a medium-sized hospital. And that was in Westersingel. Now it doesn’t exist anymore. Now Rijn Da…, no, Rijn Dam? Rehabilitation centre I think it is now, isn’t it?
[i] Yeah, yeah.
[r] And I applied. And I got lucky. That was to accompany a group of cleaning lady. And a lot of the cleaning lady were Spanish ladies. And, the guy who did an interview. He thought it was more important than I could speak Spanish. To show people how to clean. The techniques and the products and you name it. Like, because those people couldn’t speak very much Spanish, um, Dutch. And I started yes, in practice I learned Dutch very quickly. In practice.
[i] In what year did you start working?
Um, let’s see, I quit, eight years ago. That’s 206, huh? 206 And that was 25 years.
[i] 2006?
[r] ’81, yeah. 1981, I thought. If I’m right…
counted.
Counted, calculated.
But you went to Chile in 1979.
In ’79?
Yes.
Yeah, yeah.
[i] After six years away from here, in Holland, you went back to Chile, how was that?
Scary. I went because I wanted to show my mom and dad my third child. And, I had heard the experience of other women who have they let the husband and child in and the woman, the Chilean woman, had to go back to Argentina. So you can imagine how nervous I was. We paid for a very inexpensive trip. You had to go from Brussels to Uruguay or Paraguay. And then to Chile. But were really very ugly broken chairs. Well, that was really the cheapest we could get. We didn’t have that wide with three kids either. And I, I got to Chile. And what, was the same as time was quiet, not changed. Still felt that people were so anxious, they didn’t dare talk, not say too much, distrust the neighbors, even worse than in the beginning. And that had to do with everything that had happened then slowly began to surface. In the beginning nobody knew about it. Nobody knew what, you know, happened when I left in ’73. But six years later, or five years later, people knew what… not all of it. But in my neighborhood, where my parents lived, they did. And they were really scared, and so was I. When I was inside, it was terrible, soldiers everywhere, machine guns, with… No, it wasn’t pleasant.
Back to you, to your work at the hospital. You did that for 25 years.
Yeah.
[i] If we ask, could you kind of, yeah, report on what it was like? How did you experience that?
[r] In the beginning. In the beginning was for me, how can I lead. What is my way, my inspiration to lead. Given the oppression. So without oppressing the people. Good results, though. So for me it was quite a discovery process. Until I am, because I started a course in cleaning. I said, if I’m going to give instructions, I want people to know what I’m talking about. And that helped a lot with the language. And, uh… And was very, very, very difficult. Because I really have to be 100% busy. But it was a lot of fun. Finally feel useful, finally feel appreciated. From another way. And I began to discover me what kind of way of leading and I came to the conclusion that my way of leading would take care than people have rights but also have duties. Those were, me, the two legs of my leadership. I take care of you, that your rights… I guard you over your rights. But you have the duties. And that’s what you’re paid for. And I have one, one, a very rapid development. I have Course Effects, high command of cleaning hospitals and large buildings. I specialize in hospital disinfection. But the course with the practice, then made that I’ve grabbed very quickly. And then within three years was head of department. So with the evening shift, the morning shift, operating room, transport, internal transport, external transport, linen room. And, and then we moved to a new hospital. But that experience. I had a new… an old hospital that was still running and a new hospital. That’s where they asked the management: dare you and your staff clean the new hospital? Said: yes, why not. Are people who, that 100% trust and indeed, I had, was a kind of army. But based in love and trust, that’s, went so great. So in the morning, I went to make my schedule at the hospital. The assistants turned, and then went to Spijkenisse where the other hospital was built. And that had to be cleaned. Four, four floors. Three floors. And then a team of guys, guys with maps, you know, with, with maps. Everything planned and then I came back. Was a very busy time. But developing for me, for me… You know, which for me, very grateful than I am Chilean. That we in Chile, that’s what they say here, that’s what we say with certain girlfriends, with a piece of string, a nail and a saliva and then you get everywhere. “con un clavito, un elastiquito y un escupito solucionas todo” [with a nail, a rubber band and spit is to save everything] “Yes.” And that’s true, isn’t it? With so few elements you could do a lot because we have such a huge lack in Chile. Or in those days in techniques, in materials, that we have to be very creative. How many times. You, you’re much younger than me, but we had a, a car in Chile that rattles all over, from 1890. We bought it with friends. But indeed we went with a rubber band, with a string, with a nail and with chewing gum. And then we continued we had breakdown, we had bad luck. With those elements, just stuck, ge …, and, and then we can continue. That experience in Chile, that we have few elements, little technique. That was a richness here in Holland. A wealth of creativity, because you have so much here. And, and so am, the management asked me to be coordinator at the new hospital. And I’m getting to know: office furnishing, materials of chairs and furniture in the see…, throughout the hospital, ergonomic places of computers. So each time my tasks were very extensive. But most of all, solving problems that were brought up all day long. You know what I have… Got you in the warehouse and I had a big warehouse. Do you have anything in the warehouse that I can use? Come on, let’s go. And I always had, I kept a lot of things because we’re in Chile not used to throwing everything away. So for me, my job was really important. I’ve really, yeah, grown. Enriched. And so I can tell you in a nutshell. Briefly.
[i] Yeah, and what was your work, your development as, as a working woman. What did it mean for home, your relationship with your husband and the children.
Yeah. Well, Joop’s first reaction was, “Oh, what a pity what you’re going to work,” despite the fact that he was very modern and very emancipated, an emancipated, emancipated man. Because, yeah… Now I can’t find another job and I wanted to find something else. So my work that was er… “So you’ve had eight years to find another job. It’s my turn now. And, uh… And I just started. And after that, if you skip it 25 years at once, I come to that day when I said, “well, I’m retiring next year. He said, “well, why don’t you want to work until it’s 65. He said, “Yeah, that was retired earlier, liked home alone.
[i] Okay.
[r] But we’ve been able to arrange things at home. Because Joop works nights. So when I came home from work, I worked part-time at first. After three years, I started working full time. And the kids were just big. And all Joop had to do in the morning was say, “guys, time! And, he’d do anything. And when I got home, I did it from the socks, combs and everything. But the kids were independent too. They also became independent.
[i] Did you have any contact with the Chilean community during that time?
[r] Yes. Especially the first ten, fifteen years, I think, yes. That’s what I… First was purely political work. In political work, I mean solidarity with Chile and what happened in Chile. I have… I’ve been to Groningen to, for once, tell you what’s going on. In Spijkenisse. I was, I had received a lot of invitations. And then went with a friend who could translate me. Then we had the political meeting of our party still here. But what really bothered me was that the men did the ‘political work’. And we the women where the support was. Making empanadas, eh… typical sweets, from Chilean sweets to sell and collecting money for solidarity. And I was thinking, I’m really not, not happy with, with, with such tasks. But the important tasks of party that were discussed and carried out by the men. Was very, very much in the beginning. And we had a meeting with the Chilean women. Separately we began to form one, a group. And we began to talk other themes. We had weekends and we started talking for example, what’s going to happen to us? If we stay. Because at first you thought, well, that would take two years, three years. We were, we, our suitcase were always ready to go back. But then you started to notice that you were, uh, the, uh, the period got longer. And what’s gonna happen to us? The men had their jobs. That’s what they’ve got here, it was perfectly normal for the men to work and the women to stay at home. And when we go back. Do you really want to go back to Chile or do you want to stay here? I said in one of the interviews we’re far… we’ve come from Chile like the man’s suitcase. A lot of Chilean women. Because the man was involved in, in politics. Follow me. In exile. But that wasn’t our choice. For many women it wasn’t their own choice. But what do we want if we can choose to go back, do we want to go back? So those were the themes of our weekends, of our meeting. Do we want solidarity? What for, how can we support solidarity? We also want to say what’s happening in Chile. And then we have one of those, an organizing meeting for women who were far… who went missing in Chile. And that was also an experience of we have read a cougar [poem] , a poetry, one, a poem. It was written by a woman who had fled or had been released, I don’t know, not exactly anymore. She wrote a poetry, a cougar or a poetry about Muriel. And Muriel Dorfman [Muriel Dockendorf] had disappeared into Colonia Dignidad. There’s a German colony in the south of Chile. And then we read that poem and translated it into, into Spanish. And we were done, all of a sudden a woman raised her hand. And was the mother of Van de ver… Um…
Of the missing one.
Missing girl. So that, that, that, that we organized a lot of solidarity but in our way as women. And, and, and, and we feel much more useful than we do within our political party.
[i] If you look at you, at your, memories, remember when you felt: I’m not my husband’s suitcase anymore.
[r] I guess when I started working. In my case the suitcase, um, was love. But it’s a nice suitcase, but it’s a suitcase. Because I wanted to go after him, I wanted to stay with him. I couldn’t live without him.
Being together, yeah.
Be together. But is a suitcase. Hasn’t been my decision.
And another question about suitcase. Do you feel, could you find that in your memories to the moment the idea of, we go back to Chile soon. Have you let go?
I think that was, um, when I started looking for work. Because that came from a friend of ours who was very supportive of Chile. He was Canadian and he lived in Costa Rica. And then we had the opportunity to work with him there in projects. And was very attractive to do, back to Latin America. But it didn’t work out. And in hindsight, well, er, that’s the way it has to be. Had to be like that. Because I’ve also changed my mentality. I’ve also developed a bit, a bit of me, a bit esoteric, a bit… Not just what happened here applies, but there’s always a why. It’s not always a coincidence. I believe that, too. I believe in meditation, I believe in, in healing the mind. So this has been part of my development, too.
When you think of the period of the 70’s, Chile, your political involvement, the work of your husband back then. Have you found room in the Netherlands to hold on to political ideals? And on, perhaps in a different way?
[r] I think I’ve integrated into my work. I never left my ideals behind, that doesn’t count anymore, no. My ideals were always central, man. When I talk to people with, with, we, we clean in the hospital. I’ve always said: we should be proud. We care then we are discriminated [discriminated against] or not. If you accept then someone from the nurses say: female the trash is empty. You guys just keep walking. Because if you’re gonna do it, next time is more and more. To be respected is the beginning of not discriminating. You’re madam. [name] madam, uh… It’s possible of any nationality. So you always work in a permanent department. Don’t mention any of your wives. And leave you, let me call you. And has been created a respect, a tremendous respect for my service. That was really, uh… That was also the basis of my motivation, my political motivation. Respect for the people, appreciation of the people. That’s what I thought, that’s what I’ve always found important. I don’t know if it’s an answer to your question, but eh so I can tell what politics and my experience in Chile have brought to my work. Or found in the Netherlands.
[i] In, in your work you have also had to deal with various cultures. People from different countries. That’s the situation in Rotterdam anyway.
[r] Yes.
[i] What does cultural diversity mean to you?
[r] Um. I come back to respecting each other and, and the difference is, for me it’s an enrichment. For me, it’s fantastic to discover what each person with their background can transfer to the Nederlese… Dutch society. And vice versa. Because is a trade-off. And an enrichment. I always have, not as a difference, but is an enrichment. So I can’t say many words, like it, something cultural. That come, or I can remember than I had someone, a boy in, in the hospital. A boy who works in transport and was er… Turkish boy. And could write beautiful poetry. Then they always come to me to read. And read in Turkey and I read in
[i] In Dutch.
[r] In Dutch. I said you have to do something about it, you have to, and wrote a letter in, in booklets. And I also transferred that to my boss. That he appreciates. You know, that’s, like, giving him a chance. And there were a lot of people from the cleaning, then they went to the reception. Or a nutritionist. Too bad the were always the best. But I thought it was great that people could develop them and with them own culture…
[i] Go on.
[r] Move on.
[i] How long have you lived in Rotterdam?
[r] 41 years.
[i] And if you realize: [name] live in Holland and Rotterdam. What would that mean for you?
Um… Mean a lot and mean little. Because I live in, where I am. I really enjoy Rotterdam. But I also enjoy Santiago when I’m there. And when I’m in the village where my husband came from. I enjoy too. Life for me is, um, not tied to a place. But is where you feel good and I feel good here in Rotterdam. And that’s why I’m staying here.
[i] Why do you feel good in Rotterdam? What could you call the one that plays a role in that?
[r] I then find the different culture, especially. When you go to Chile, all Chileans are Chileans, most of them. But in my neighborhood are Peruvians. And I also see discrimination against the Peruvians there. And I think that’s terrible.
[i] In Chile?
In Chile. But here there’s all the culture. I think it’s beautiful. And I have in here, in the street. A little close to nature here, I can walk and then I’m in the, in nature. And I have neighbors who are all Dutch in that, in that, in the street. But very sweet. Then they have, yes, come to me like, when Joop died and drink coffee. And come and have coffee with us, no matter what time, if you have any problems call. That solidarity. And I, and I think that if I call you, you’ll hear them coming. And that’s what I like about Rotterdam and my neighborhood. I feel safe. I feel good.
Are you at home in Rotterdam?
Yeah. But in Chile too. I don’t know if you, like yourself, feel the same way. That if you’re in Chile then you feel too, yes, I’ve been more often the last few years.
[i] I haven’t retired yet.
[r] No, that’s the difference yeah.
[i] So you’re retired now. Your kids are, like, big, started their own families. When I ask, do you feel like you’ve contributed to the development of, uh, the city? What could, what could you, what could your answer be?
I think that’s a big word what you, what you’re asking is one, is, you’re asking me in global, in, in big. I think I have made a contribution with my culture, with me luggage than I, then I brought from Chile of knowledge and I have made a contribution in my work so in small. But I think, that was an important contribution. And that was well appreciated. For example, I organize my work, that’s a short example, but Christmas, a breakfast. Management agreed, so we took, we buy. But with, I also had a budget because I was very frugal with, with the work. A breakfast. A breakfast came often, even the headmistress. But the head of me. It was between the management and me. And I asked, was in the time of war of, er… of, Yugoslavia. And we employed many Yugoslavs. So I asked: We give to our hand. And because Christmas means peace We want to ask for peace in Yugoslavia. Well, me, me, the head of my department didn’t know what was happening. Yeah. Such a warm sign of solidarity, and I thought that was quite normal. It was the secretary and all, and all hand in hand with the people cleaning. And there were all the colours. And it’s beautiful. And now we’re going to eat together and… So, that’s a new vision, in work too. I was teaching the first year of nursing. They asked me to come. And talk about these things. Because that’s what they thought was very important, then, the humanistic vision of care. That we’re a team. The cleaner’s as important as, like, the surgeon. If they do a sloppy job, the patient could die…
[i] Yeah.
[r] So I guess I do have a contribution there, but it would be too kapsones to say to town. But that did work.
[i] Yeah. Are you anywhere proud when you look at the course of your life? Chile, fleeing, 41 years in Holland?
[r] Yeah, I’m proud. I think you can tell. A whole, a whole interview. I did my best. I’ve been able to build a nice family. Despite, not always being there. Because of my work. But the time I had free was completely for, for the kids, completely. I had little time to do social life. Because, yeah, you’re, you’re a human being. And now is my time to go everywhere with girlfriends and girlfriends who stay here and… Yeah, I’m proud. I’m proud then,how I’m now processing the death of,uh,joop.
Joop.
That was me, me fifty percent.
I know that the family of Joop, your husband, is a big family.
Yeah.
[i] Are you in the family?
Yeah.
Have you, could you name the moment of… from that moment you were part of the family?
The moment? Its different moments.
Yes.
[r] Because that’s going to be gradual [gradually]
[i] Because at the beginning, you were at home. You mentioned in your story one, one, a cage.
[r] Yeah.
[i] Wonderful. But you couldn’t feel more until you started working in the city, so to speak. In, in such a moment the family also counts, so to speak, in discovering the country, accepting that you’re here, that you’re here and that you’re going to stay here actually.
With the, with the relationship with the family. Well, the first day would never forget. I came from Schiphol. Three hours. Dinner was over. I was starving. And me, my mother-in-law, you can tell that’s a, was a farmer’s wife. So a peasant’s wife doing hard work. With a family of ten children. They walked back and forth with, I’d never forget, tea towel on the shoulder and doing the dishes. We couldn’t talk. I couldn’t talk to anyone. So there, the integration went hard too. But was one sister-in-law who took the time to join me in the kitchen at the table of, from the kitchen, with the pen and pencil we try to communicate. Three days there I was alone, without Joop I stayed there with two children. But I don’t dare say to Joop, well I’m hungry. I didn’t know the habit. So at three o’clock a cup of tea and a biscuit came. I thought, well, luckily tonight we’re having a hot dinner. That came bread and coffee and that was it. But I have to say, there were me so strange, so strange. I didn’t feel anything. Nothing from, from… There was nothing that, that, that, that we, how should I say, that we could share. Because first language and they still speak dialect. In what moment. I think that was when they were very much in solidarity. And paid a trip for my mom and dad with all of them. I found um… Yeah, because they could always come to. But I had, when I came to them there was a guest room with embroidered sheets, everything perfect, everything clean. But I said, yeah, you guys come, but I’ve got mattresses under the mattresses. And, and, yeah, like, if we’re the Chileans, you know. And we could be very happy and, and, and they got to know my kids, my friends and so began. What, but it’s very slow. Goes very slowly. There’s not a moment, but you find out… If my father-in-law grabbed me, it was a big man, and he said, yes, a treasure from another he said to me. I said, dad, yes, I’m another man’s treasure because you were married when I came here and had ten children. You know, when I could say something.
[i] Communication.
Communication is very important. And they’re, like, two out of ten haven’t been to Chile. All went to Chile. And that’s a sign of acceptance for me too, and I thought Chile was great. The most beautiful experience of their lives. There are some who have been three, four times. And acceptance like me, I’m happier than I live far away. Not because they, but in a village where they all know everything, that do not like. So we have been able to carry out our own lives in our own way, or how should you say.
[i] Build it up.
[r] Yeah.
[i] Holland, Chile, how are you?
[r] Both of you. Both with the same love. Don’t worry, I couldn’t live without Chile and Holland.
[i] Are you broke?
[r] Hmm?
Are you getting broke?
Yeah.
But your story is the story of, of moving on. Of growing. Of staying strong, of continuing to believe. How can you be broken?
I thought I’d be broke if Joop wasn’t Joop anymore. I couldn’t imagine my life without him. And I can live.
Yeah.
[r] Now think, if any of my children or my grandchildren lose. I couldn’t survive that. But my life is so full of surprises. But I hope I don’t lose it. And I’m in my principle, that, that thinking that my principle of believing in man and believing in righteousness and believing eh, that’s for me… I would hold on to my death, I think. Because that’s the basis of my existence. I believe and occasionally think now the world with so much war and Monica not in the negative thinking because itself the crisis now bring good things. People need to be more supportive. Do they have to leave the beautiful houses and start over. And start over. Look, if we’ve lived with a minimum it’s no big deal. But people who have an awful lot of wealth and all of a sudden have to go down. Then learn something. Life is a way from where you have a lot of experiences to grow or to break down. But I think in growing.
You choose to grow.
I choose to grow. If you keep your eyes open. And knowing what’s happening in the world.
Are you afraid of the world?
No. I’m more afraid of the… I can’t stand aggression. Rude. Violencia?
Violence.
Violence. Little respect. I can’t stand it. Those are things. And that’s what I’m a little afraid of. A little, then get a little scared.
[i] We’ve talked a lot about your life. Did we forget to mention anything?
[r] Have a lot, huh? Well, that’s, uh, the big question mark of the future, huh? And yes, personally and, and, and… How am I gonna confront me, my old time coming. I don’t feel that old and I’m very close to seventy. So two more years and then I’m 70, I don’t want to believe that. But then I get a little scared, I don’t want to be dependent. One of the things that gives me a lot of peace and quiet is that Joop hasn’t suffered from dependency or a long illness either, but yes, you have nothing to choose from. But, I can see that. I can feel anxious now, but then you’re, yeah, accomplishing nothing. You just get sick and depressed. I can see that. But sitting, yes, feeling at the beginning of me, of a new stage in my life. That’s why I kept my gray hair.
[i] But you’re strong and it’s gonna be okay, right?
[r] Yeah. I love, I love the sad moments. Moment I left Chile. Learned an awful lot. But on the upside, I thought maybe I should be here. I, my, my role, my job, my future was here. Why isn’t it lucky to go to the Dominican Republic or to, where were we going? So, my, no, is not task, my way. Was here.
[i] I have no more questions.
I hope I’ll, then, make a contribution for, for understanding, of the refugees. And the chance that they should have to develop. Because we push the human beings into society and then we complain a lot is delinquency, and that a lot then they do nothing and… But then maybe if they give them a chance, they force the people to look for a bad way out. And I think it’s very important that people should receive. The experience of war. The experience of a coup in that case of ours. You see, for He… leave scars for life. But you also have one, one side that’s still good and that needs to evolve.
[i] Thank you.
[r] You’re welcome.